.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Hành trình đưa Yên Tử trở thành di sản của nhân loại: Chuyện giờ mới kể
Để Yên Tử, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn-Kiếp Bạc có được danh hiệu Di sản Văn hóa Thế giới, Việt Nam đã mất ròng rã 13 năm với hàng “núi” hồ sơ, hàng trăm cuộc hội thảo, tọa đàm từ trong nước đến thế giới. Có lúc hồ sơ bị loại bỏ, mọi thứ đi vào ngõ cụt, nhưng với ý chí kiên cường và một niềm tin mãnh liệt, những người làm hồ sơ đã không bỏ cuộc.
Bước đường dài gian khó
Từ năm 2012, ý tưởng đưa Yên Tử và xa hơn nữa là những danh thắng, cụm di tích các tỉnh lân cận vào Hồ sơ Di sản để đệ trình lên UNESCO. Hai năm sau, tên Yên Tử xuất hiện trong danh mục dự kiến của Trung tâm Di sản thế giới. Lúc ấy, cả vùng di sản còn được hình dung khá rộng, nhiều tiêu chí được nêu ra, nhiều điểm di tích được gom vào. Chính sự “tham lam”, về sau lại trở thành thứ phải gọt bỏ.
Yên Tử không phải là một hệ thống chùa tháp hay những công trình đồ sộ. Đó là một cảnh quan linh thiêng, một chỉnh thể tự nhiên, văn hóa
Sau một thời gian thẩm định hồ sơ, các chuyên gia quốc tế của IUCN và ICOMOS đã âm thầm sang Việt Nam, họ lên núi, lội suối, đi chùa, nói chuyện với người dân, những người thủ đền và cả những nhân viên của các ban quản lý. Chuyến đi kéo dài cả tháng trời, qua 20 điểm di tích, danh thắng được đề xuất trong hồ sơ. Cùng với những tài liệu liên quan, các chuyên gia đã viết bản báo cáo chi tiết gửi về Trung tâm Di sản thế giới.
“Đáng nhớ nhất là cuộc gặp với đại diện của một nước ở Trung Đông. Chỉ qua vài câu chuyện, ông đại sự đã òa khóc vì họ quá ngưỡng mộ Việt Nam. Một đất nước được hòa bình và có một tinh thần dân tộc bất diệt. Trong khi đất nước họ vẫn còn chưa ổn định, phụ nữ, trẻ em vẫn chưa đủ ăn, đủ mặc”. Ông Nguyễn Việt Dũng, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ninh
“Những nhận xét thẳng thắn của họ sau chuyến đi khiến đội ngũ trong nước lặng đi. Một bộ hồ sơ đạt chuẩn thường mất nhiều năm, đôi khi hàng chục năm. Điều quan trọng nhất là phải cắt bỏ để có được một câu chuyện xuyên suốt, mang tính kết nối và có sức thuyết phục”, bà Nguyễn Thị Hạnh, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ninh kể lại.
Từ đấy, hàng chục cuộc hội thảo, tọa đàm học thuật nối tiếp nhau, hàng trăm văn bản gửi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Ngoại giao cùng những văn bản cấp bách gửi Thủ tướng. Các ý kiến tranh luận, bổ sung, phản biện cùng hướng về một trục, lấy Yên Tử làm trung tâm và chọn Quảng Ninh làm “chủ công”.
Yên Tử là chứng tích đang sống của một truyền thống thiền tông Việt Nam, còn đủ chiều sâu để tác động tới đời sống đương đại. Muốn chứng minh điều ấy, hồ sơ không thể chỉ dựa vào trực cảm. Nó cần dữ liệu địa chất, địa mạo để giải thích cách con người chọn chỗ đặt chùa, dựng tháp. Cần khảo cổ để nối những lớp cư trú. Cần văn bia, mộc bản như một đường chỉ đỏ nối các thế hệ học giả, tăng sĩ. Cần bản đồ viễn thám để thấy cách rừng thay đổi và được giữ gìn.
Đoàn công tác làm việc với Giám đốc Trung tâm Di sản thế giới Lazare Eloundou Assomo
Trong những phòng làm việc khuya, có người cặm cụi đọc lại từng câu chữ trong văn bia thời Trần, kiểm tra từng dấu chấm. Có kỹ sư ngồi trước màn hình, đếm con suối cạn quanh Yên Tử vào mùa khô để vẽ lên bản đồ thủy văn. Có cán bộ lưu trữ, tay mùi giấy cũ, lật từng tấm mộc bản Vĩnh Nghiêm để so bản văn, ghi chú những vết mòn trên gỗ như ghi chú thời gian.
“Năm 2015, các chuyên gia quốc tế của IUCN và ICOMOS đã âm thầm sang Việt Nam. Họ lên núi, lội suối, đi chùa, nói chuyện với người dân, những người thủ đền và cả những nhân viên của các ban quản lý. Chuyến đi kéo dài cả tháng trời, trải qua 20 điểm di tích, danh thắng được đề xuất trong hồ sơ. Cùng với những tài liệu liên quan, các chuyên gia đã viết bản báo cáo chi tiết gửi về Trung tâm Di sản thế giới”.
“Từ 20 điểm ban đầu, những người làm hồ sơ đã phải tinh gọn xuống còn 12 điểm. 12 điểm đấy chính là 12 mấu chốt giữ cho câu chuyện không bị đứt. Chúng đứng ở đúng những nơi mà cảnh quan, lịch sử, tôn giáo và cộng đồng gặp nhau và tạo ra một câu chuyện xuyên suốt hành trình lịch sử hào hùng của dân tộc”, ông Nguyễn Việt Dũng, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ninh nói.
Cứu sống ngoạn mục hồ sơ gần như đã bị loại
Đầu năm 2024, hồ sơ Yên Tử chính thức được gửi đi, với phần chính văn dày gần nghìn trang và một hệ thống phụ lục chi li ảnh chụp, bản vẽ, sơ đồ, bản đồ khoanh vùng, kế hoạch quản lý. Bộ hồ sơ không chỉ nói “vì sao Yên Tử xứng đáng” mà còn trả lời “sẽ làm thế nào để giữ di sản”. Mọi hy vọng sau hơn một thập kỷ được thắp lên và chờ đến ngày tiếng búa của Hội đồng Di sản thế giới gõ xuống công nhận.
Nhưng chỉ sau vài tháng, ICOMOS ra báo cáo đánh giá phục vụ Kỳ họp 47 của Ủy ban Di sản thế giới UNESCO và khuyến nghị “defer” (hoãn xem xét/không ghi danh tại kỳ này) đối với hồ sơ Yên Tử của Việt Nam. Mọi thứ như sụp đổ trước mắt vì để được ghi danh cần có 3 bước. Bước thứ 3 là quan trọng nhất nhưng ICOMOS ra khuyến cáo và hồ sơ của Yên Tử gần như bị loại khi chỉ dừng lại ở bước thứ 2.
Yên Tử là ngọn núi khởi đạo, thì Vĩnh Nghiêm là nhà học của Trúc Lâm
Những ngày Paris vào giữa tháng Bảy, khi bản đánh giá của ICOMOS khuyến nghị “defer”, phái đoàn Việt Nam gần như sống trong những hành lang hẹp của trụ sở UNESCO. Liên tục họp nhóm kỹ thuật để “chốt” mạch kể xoay quanh Trúc Lâm, lược bỏ các thành phần chưa đủ liên kết cảnh quan, giá trị. Rồi nối tiếp là các cuộc gặp làm rõ với Ban Thư ký và chuyên gia ICOMOS nhằm giải trình những điểm còn băn khoăn trong quản trị và tính xác thực.
“Và bước ngoặt đã đến từ ngoại giao di sản. Các Ủy viên Ủy ban, do Ấn Độ đứng tên cùng nhiều đồng tác giả, đã nộp bản sửa dự thảo quyết định 47, biến dòng chữ mở đầu từ “Defers” thành “Inscribes” (ghi, điền tên). Hồ sơ Yên Tử lúc này chỉ tập trung vào cấu trúc nối tiếp cốt lõi của không gian Trúc Lâm. Khoảnh khắc bản sửa đổi được đưa ra là kết quả của những giờ thương thuyết bền bỉ, những nhượng bộ kỹ thuật tỉnh táo và một chiến lược thuyết phục dựa trên trọng tâm giá trị của phái đoàn Việt Nam”, bà Nguyễn Thị Hạnh kể lại.
Nhớ lại những cuộc gặp “cân não” với đại diện các quốc gia thành viên UNESCO để thuyết phục họ ủng hộ hồ sơ của Yên Tử, ông Nguyễn Việt Dũng không khỏi xúc động. Với ông, đấy là những cuộc gặp ghi dấu ấn lịch sử đối với di sản Yên Tử, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn-Kiếp Bạc.
“Đáng nhớ nhất là cuộc gặp với đại diện của một nước ở Trung Đông. Chỉ qua vài câu chuyện, ông đại sứ đã òa khóc vì họ quá ngưỡng mộ Việt Nam. Một đất nước được hòa bình và có một tinh thần dân tộc bất diệt. Trong khi đất nước họ vẫn còn chưa ổn định, phụ nữ, trẻ em vẫn chưa đủ ăn, đủ mặc”, ông Dũng rưng rưng kể. Câu chuyện từ những hành lang hẹp của UNESCO ở Paris đến bậc đá rêu Yên Tử hay những trang hồ sơ dày cộm đến những giọt nước mắt bất ngờ của một nhà ngoại giao xa xứ. Tất cả đều là những khoảnh khắc đáng nhớ sau mười ba năm kiên trì không bỏ cuộc.
Hành trình của Yên Tử, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn - Kiếp Bạc đã sang trang mới. Cả thế giới đã biết đến, nhân loại đã ghi danh. Giữ gìn và phát huy giá trị của di sản chính là gìn giữ một phần hồn thiêng của dân tộc. Đó cũng là hành trình trở về với cội nguồn mang đậm giá trị nhân văn và triết lý sống bền vững “Cư trần lạc đạo” của Phật hoàng Trần Nhân Tông.
Báo Tiền Phong
